زندگيءَ جو تصور — تقريرَ علامه اِي.آءِ. قاضي
تقريب جي تاريخ: 14 ڊسمبر 1956
مقرر: علامه اِي.آءِ. قاضي (Allama Imdad Ali Imam Qazi)
هن تاريخي تقرير ۾ علامه قاضي سائنس، فلسفو ۽ مذهبي فڪر جي روشنيءَ ۾ زندگيءَ جو مفهوم بيان ڪيو. تقرير جو مقصد اهو هو ته زندگيءَ جي شروعات ۽ ڌرتيءَ جي تخليقي عمل کي سمجھيو وڃي ۽ انهن کي الڳ الڳ نه پر هڪ تسلسل طور ڏٺو وڃي.
مرده ڌرتيءَ کان زنده تخليق ڏانهن
مقرر پهريان انهن گذريل سبقن کي ذڪر ڪيو جيڪي جوگرافي ۽ geology بابت هئا — جيڪي بنيادي طور تي “مرده ڌرتي” جي ڳالهه ڪندا هئا — ۽ پوءِ زندگيءَ تي ڳالهه ڪندي ٻڌايو ته مادي جي انرتيءَ مان ڪيئن حيات پيدا ٿي. ڪيترائي ماڻهو ڊڄن ٿا ته جيڪڏهن زندگي ليبارٽري ۾ ٺهي سگهي ٿي ته مذهب جي بنيادن تي اثر پوندو؛ پر علامه قاضي قرآن جي حوالن سان بيان ڪيو ته آسمانن ۽ ڌرتيءَ جي تخليق انسان جي تخليق کان به وڏي نعمت آهي، ۽ انسان آزاديءَ سان ئي وجود جو مرڪز نه آهي.
مادر ڌرتيءَ جي ميراث
ڌرتيءَ کي پنهنجي آفاقي وراثت طور تي تابڪاري (radiation)، روشني، ڪجهه گئس، ۽ بنيادي مادو مليو. ٿڌو ٿيڻ ۽ تبديلين جي ذريعي ڌرتيءَ اندر لکين مرکبات جو ٺهڻ ممڪن ٿيو. ڪاربان جي بنياد تي بڻيل مرڪبات جو تعداد هڪ ملين کان مٿي آهي ۽ انهن مان ڪيترن کي ليبارٽري ۾ مصنوعي طور تي تيار ڪري سگهجي ٿو. اهڙيءَ طرح سادي شروعاتن مان پيچيده مادا ۽ اخرڪار حياتيءَ جي شڪل وجود ۾ آئي.
ايٽم، سيل ۽ زندگيءَ جو اُڀار
اليڪٽران ۽ پروٽن جي مستحڪم ٿيڻ سان ايٽم ٺهڻ لڳا. هڪ هم homogeneous توانائي مان مختلف انفراديتون جنم ورتيون — هائيڊروجن، ڪاربان، آڪسيجن وغيره. زندگيءَ جي بنيادي يونٽ سيل آهي: سيل جي اندر نيوڪليَس ۽ آس پاس پروٽوپلازم هوندو آهي. پروٽوپلازم ڪولائيڊل ڪاربان مرکبات، پروٽين ۽ نائٽروجن تي ٻڌل آهي. سيلن اندر ڪروموزومن ۽ انهن جي اندر جينن جو ظهور حياتيءَ جي وراثت جي ذميوار رهيو.
يونيسيليولر آغاز ۽ بيڪٽيريا
زندگي جي پهرين صورتون يونيسيليولر جاندارن وانگر آميبا ۽ پروٽيوس جون مثالون آهن. اهي ايٽمن جي مشابهت سان حياتيءَ جا بنيادي ذرات هئا. بيڪٽيريا جهڙا سادي سيلز اندر هڪ قسم جو نيوڪليَس غير واضح طور تي مخلوط هوندو آهي؛ ان ڪري بيڪٽيريا کي ڪڏهن ڪڏهن ڪيميائي ڪولائيڊ ۽ مڪمل سيل جي وچ جو مرحلو سمجهيو ويندو آهي.
مٽابولزم: زندگيءَ جي سڃاڻپ
زندگيءَ جي اهم ترين خاصيت مٽابولزم آهي—يعني تعميري عمل (انبالزم) ۽ تباهي وارو عمل (ڪيٽابولزم). انبالزم دوران ٽشو تعميري طريقن سان وڌي ۽ مرڪبات ٺهندا آهن. ڪيٽابولزم ۾ ٽشو ٽٽي ٿو، آڪسائيڊيز ٿئي ٿو ۽ توانائي خارج ٿئي ٿي. مقرر وضاحت ڪيو ته ڌرتي پاڻ به ڪجھ حد تائين مٽابولڪ عمل ڏيکاريندي آهي—مثال طور يورينيم جو گرمي وڃائڻ (ڪيٽابولڪ جهڙو عمل) ۽ ڪجھ عنصرن جي ٺهڻ (تعميري عمل).
ٻوٽا، جانور ۽ انساني انحصار
ٻوٽا روشنيءَ جي مدد سان فوتوسنتھسس ذريعي ڪاربو هائيڊريٽ ٺاهي سڀني جي لاءِ توانائي جو ذريعو فراهم ڪن ٿا. هوا مان ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ ۽ زمين مان پاڻي گڏ ڪري ٻوٽو سج جي نور مان شوگر ۽ اسٽارچ ٺاهيندو آهي. انسان ۽ جانور، سڌي يا اڻ سڌي طرح، ان ئي ٻوٽي جي ڪم تي زندا آهن. گوشت کائڻ وارا به آخرڪار انهن جانورن جي ذريعي ٻوٽن واري توانائي تي دارومدار رکندا آهن جيڪي پاڻ ٻوٽن تي اولاً زندا رهيا آهن.
دلچسپ ڳالهه اها آهي ته ڪيترن ئي ٻوٽن ۾ خود تجديد جي صلاحيت انسانن کان وڌيڪ تيز آهي — مثال طور ڪاڙيءَ جو ٽٽو يا ٽنائيگ (cutting) ٻيهر نئون وڻ بڻجي سگهي ٿو، جڏهن ته انسان هڪ ڪٽيل آڱر يا ٻيا حصا ٻيهر نه ٺاهي سگهي ٿو.
ٻوٽن ۽ انسانن ۾ اخراج
جيئن انسانن مان يوريا ۽ ٻيا نڪاس نڪرندا آهن، تيئن ٻوٽا به رطوبتون ۽ نيڪٽر جهڙيون شين ڪڍيندا آهن. اِن تقابليءَ سان واضع ٿئي ٿو ته دنيا ۾ ڪا به شئي مڪمل طور ’مرده‘ نه آهي؛ هر شئي تنظيم ۽ تبديلي ڏيکاري ٿي.
زندگيءَ جي ابتدا بابت نظريا
سائنس ۾ زندگيءَ جي ابتداء لاءِ مختلف نظريا آهن: ميڪانياتي، حياتياتي-ڪيمياوي، ۽ پيلوجينٽڪ (paleogenetic) نظريا. ڪجهه سائنسدانن جهڙوڪ لارڊ ڪيلوين پانسپرميا (panspermia) جو تجويز ڏني—ياڻي ته زندگي ٻاهرين خلائي ذرَين سان ڌرتيءَ تي آئي هجي. پر مقرر هن خيال کي عملي طور غير ممڪن ۽ غير معمولي قرار ڏنو—مثال طور ڪنهن جراثيم جو 62,000 سالن جي سفر دوران زنده رهڻ ممڪن نظر نٿو اچي.
علامه قاضي استدلال ڪيو ته جيڪڏهن ڌرتيءَ جا حالتون ايتريون ئي نامناسب هيون جو زندگي ٻاهرين جاءِ تان آڻيڻي پئي پوي، ته پوءِ ڇو نه ڌرتيءَ جي پنهنجي اندروني حالتن ۾ زندگي قدرتي طور پيدا ٿي سگهي؟ اهو وڌيڪ منطقي ۽ سادي وضاحت لڳي.
نتيجو: زندگي الاهي ۽ ڌرتيءَ وارو
آخر ۾ مقرر بيان ڪيو ته زندگي هڪ تسلسل آهي جيڪو ايٽمن جي تنظيم کان وٺي ڪاربن چينن، ڪولا ئيڊل ٺهڻ ۽ سيلن جي ارتقائي پيچيدگين تائين جاري آهي. اها هڪ گڏيل معجزاتي عمل لڳي ٿي — نه صرف الاهي مداخلت جو اڪيلي نشاني ۽ نه ئي صرف بي روح ڪيميا جو حادثو. ڌرتي پاڻ به هڪ چارمڻدڙ تخليقي قوت آهي ۽ انسان جي برابر ئي فطرت جو حصو آهي.
“صرف انسان کي زنده ۽ اهم نہ سمجھو. ڌرتيءَ سان گڏ ان جا وڻ، ميوَ، بیکٹیریا، ريگستان، کوهه ۽ جبل به زندگيءَ جا اظهار آهن، ۽ اهي سڀ تخليق جا معجزا آهن.”
هن تقرير جو پيغام اهو آهي ته زندگيءَ کي الڳ نه بلڪه ڌرتيءَ جي هڪ جاري ۽ منظم تخليق طور ڏسجي؛ ۽ اسان کي انساني تکبر کان بچندي فطرت ۽ ڌرتيءَ جي عظمت کي سڃاڻڻ گهرجي.
